Het loslaten loslaten

Kom, bekijk deze wereld.
Ze lijkt op een geschilderde koningskoets.
Dwazen gaan erin op,
wijzen hebben er geen binding mee.

Dhammapada,171

De hierboven geciteerde soetra van de Boeddha is zeker niet bedoeld om de wereld te verachten, er geen enkele zorg aan te besteden of haar als een begoocheling te zien. Alles wat naam en vorm heeft is echter vergankelijk, aan verandering onderhevig. Ernaar verlangen dat alles blijft zoals we het om ons heen zien, geeft gegarandeerd problemen. Jezus spoorde zijn leerlingen niet voor niets aan om wel in de wereld, maar niet ván de wereld te zijn. Ook zei hij: Mijn koninkrijk is niet van deze wereld (Johannes, 18, 36), waarmee wordt uitgedrukt dat de staat van totaalbewustzijn (het koninkrijk) niet verbonden is met de relatieve werkelijkheid van tijd-ruimte. Het koninkrijk is nader dan handen en voeten, zo dichtbij dat we het steeds buiten ons willen zoeken en niet beseffen dat, zoals Het Evangelie van Thomas in logion 3 het uitdrukt, het koninkrijk het binnenste en het buitenste van ons is. Het is juist het verlangen om het te vinden, dat ons ervan afdrijft.

Loslaten

Op het pad naar binnen, waar we zo vaak spreken van ‘de spirituele weg’, komt men vroeg of laat voor het probleem te staan van onthechten, loslaten.

De geest heeft zoveel meningen, ideeën, klampt zich aan talloze dingen vast, houdt er dogma’s en verborgen agenda’s op na. Pas als we bevrijd zijn van al deze smetten, deze conditioneringen, kan er een zekere ontspanning, ‘ontkramping’ van de geest ontstaan. Een van de grootste gehechtheden is wellicht het verlangen naar bevrijding, naar verlichting. Alle grote leraren leerden ons al dat we daar ook nog vrij van moeten komen. De boeken staan er vol van. Velen spreken er vol ijver over, zeggen dat ze dit gebeuren al doorhebben en dat ze zeker niet in die klem zullen stappen. Maar als er inzicht is, is er geen klem.

Toch is het verlangen naar bevrijding een natuurlijk verlangen. Als het verlangen naar eten, drinken, het hebben van een huis, een baan, relaties, is vervuld, komt meestal ook het verlangen naar bevrijding opzetten. We blijven steeds maar weer naar iets verlangen. Al is het verlangen naar bevrijding wellicht het aan alle verlangens onderliggende belangrijkste verlangen, vroeg of laat stort ook dit verlangen ineen als men er maar voldoende aan gehecht is geweest. Zo is het met alle dingen in het proces van bewustwording. We kunnen pas zachtmoedig worden als we de agressie hebben gekend, pas geweldloos als we eerst geweld hebben gebruikt, op een natuurlijke wijze celibatair leven, als we de seksualiteit op vele wijzen gevierd hebben, stoppen met alle zoeken als we intens gezocht hebben. Geen stap kan worden overgeslagen, al blijken er later niet eens ‘stappen’ te zijn. Bevrijding heeft alles te maken met verlangenloosheid. Die staat van zijn kan niet nagestreefd worden, maar dient zich spontaan aan, onverwacht, als alle verlangens uitgewerkt zijn en alleen nog maar de primaire verlangens spontaan vervuld worden.

Een meester als Jezus zegt dat we al onze ‘vaders en moeders’ dienen te verlaten, al die verborgen en openlijke geestesgesteldheden die ons geconditioneerde leven volledig bepalen.

Een vrij mens weet: de vossen hebben holen en de vogels van de hemel nesten, maar een vrij mens heeft zelfs geen steen om zijn hoofd op te leggen (Mattheüs 8, 20). Door je nergens aan te hechten, is bewustzijn alom aanwezig. Overal waar je bent is je thuis, zodat je ook weer rustig ‘ergens’ kunt wonen. Het is een kwestie van hoe de geest ermee omgaat.

Stoepa's bouwen

Een Boeddha ontstaat pas als al hetgeen geleefd is, achter zich wordt gelaten. Vlak voor zijn (stoffelijke) dood vroeg een leerling hem in het kort de kern van zijn leer te vertellen. Heel het leven van de Boeddha was echter een leven van onthechten, loslaten zonder forceren, zonder dwang. Zijn leven was zijn leer, de dharma.

De overlevering zegt dat de Boeddha twee bedelnappen pakte en deze onderste boven op elkaar zette. De leerlingen dachten dat de Boeddha bedoelde om na zijn dood stoepa’s te bouwen, grafmonumenten ter herinnering aan hem. Maar de Boeddha wilde slechts leegte in leegte uitdrukken.

Verlangende leerlingen kunnen zelfs het beeld van de Boeddha niet loslaten, willen een haartje, een tand, een tekst of wat dan ook bewaren, in een schrijn doen, in een halfkoepelvormige stoepa opbergen. Heel het leven van de Boeddha was een loslaten: van zijn ouders, de drie paleizen, zijn vrouw, zijn zoon, zijn vrienden, zijn leraren, om tot slot geheel op eigen kracht, vanuit eigen ervaring het aloude pad te hervinden. Primair in de vier edele waarheden is de steeds onbevredigende geest (mind), die steeds weer iets verlangt en daardoor oorzaak is van alle lijden. De mens kent zijn ware aard, zijn Boeddha-natuur niet. Alleen door een einde te maken aan alle verlangens kan het dodeloze, de ware aard van de geest vrijkomen, de Boeddha-natuur.

Het onvoltooide Boeddhabeeld

Er bestaan vele beeldjes van de Boeddha. Van zandsteen, graniet, hout, glas, kristal, porselein, goud, zilver en koper. Tegenwoordig zelfs van plastic dat eruit ziet als jade. Het oog wil ook wat. ‘Made in Japan’. Vooral de dikbuikige porseleinen boeddhabeeldjes uit de zen-traditie zijn populair. Behalve in een tempel worden ze tegenwoordig net zo gemakkelijk aangetroffen in een café naast de tapkast, vlak naast een dikbuikig flesje bier! Ook de computerindustrie heeft zich op de Boeddha geworpen.

Zoals Hermes voor velen symbool is geworden van handel en bankwezen in plaats van goddelijke boodschapper, zo wordt ook een boeddhabeeld door velen gebruikt om een exotische sfeer op te roepen, vergezeld van mala, kaarsje en wierookstokje.

‘Alles brandt’, zei de Boeddha eens in een toespraak op de Gierberg tot enkele duizenden monniken en nonnen. En ongetwijfeld bedoelde hij daar zeker niet het wierookstokje of kaarsje mee, maar onze zintuigen, door verlangens geleid. Zelfs enkele restaurants heten in de twintigste eeuw naar de Boeddha. En dan te weten dat niemand meer over ‘ont-voeding’ sprak dan de Boeddha. Hij liet zien dat alle schepselen in het universum door voedsel in leven worden gehouden, waardoor de keten van geboorte, ziekte, ouder worden en dood in stand blijft. Niets bestaat op zichzelf, niets is onafhankelijk. Vrijheid echter staat los van al hetgeen is samengesteld.

Geen beelden

De mens schijnt moeilijk zonder beelden te kunnen leven. Op zich geen probleem, als we ons er maar niet aan hechten. Taaier dan de beelden van graniet of goud, zijn echter de beelden in ons hoofd. Het hoofd is soms een voorraadkamer van vooropgezette ideeën, beelden en opinies en verlangen is de stuwende energie om met dit alles te spelen.

De vroeg-boeddhistische iconografie beeldde de Boeddha liever niet uit. Slechts de witte olifant, symbool van conceptie; de ontluikende lotus, symbool van geboorte; de parasol, symbool van koninklijke waardigheid; het paard Kanthaka zonder berijder, symbool van het verlaten van het rijke wereldlijk leven van de jonge prins; ‘het wiel der wet’ of ‘wiel der waarheid’, vergezeld van enkele hertjes en de eerste vijf discipelen, symbool van het in beweging zetten van de leer in het hertenpark te Isispatana; een voetafdruk, een lege troon of de Bodhi-boom waaronder de Boeddha te Bodh-Gaya de verlichting bereikte.

Waarheid heeft niets te maken met beelden, gedachten en woorden. Waarheid staat los van al het oude, het bekende, het geformuleerde, het geïnterpreteerde. Waarheid is als water. Als je water wilt vastgrijpen, stroomt het weg tussen je vingers. Het meisje dat haar moeder vroeg hoe ze haar pas getrouwde man voor heel haar leven kon behouden, kreeg geen lang verhaal te horen, maar een voorbeeld. De moeder pakte een handvol zand in haar hand en klemde al haar vingers er omheen. Tussen haar vingers stroomden de korreltjes zand weg. Daarna opende ze hand, zodat in de palm alle zandkorreltjes bleven liggen. Wat we vast willen houden ontsnapt, wat we prijsgeven, blijft aanwezig. Zoals Jezus zei: wie zijn leven verliest, zal Het vinden. Het ego-gericht leven brengt alleen maar nog meer verlangens, nog meer hechten teweeg en schept een pseudo-identiteit, totdat we doodop beseffen dat het allemaal niets betekent. Het, Dat, Bewustzijn als alles omvattende en alles doordringend superintelligente kracht staat los van al onze krampen en opinies, is vrij van alle beperkte eigenschappen van tijd en ruimte, van de guna’s, de kwaliteiten die verbonden zijn met de wereld der objecten, zoals de Veda het verwoorden.

Waarheid is als het wit tussen al hetgeen geschreven is of gedrukt, de stilte tussen en door alle woorden, de horizon die nimmer dichterbij komt en toch alom aanwezig is. Het licht dat alles verlicht, behalve zichzelf… De waarheid kun je daarom ook niet ontdekken, want degene die hem ontdekt is zelf deel van Dát wat is en tegelijkertijd ten volle Dát.

Het onvoltooide Boeddha-beeld

Aan de beroemde Chinese monnik Hiun-tsang (602-664), die op een dag naar India trok om aldaar de oorspronkelijke teksten van de Boeddha te zoeken, danken we de legende die zich in Bodh-Gaya afspeelt.

Een brahmaanse kunstenaar werd gevraagd om een beeld van de Boeddha te maken voor de plaatselijke tempel. Hij aarzelde, maar besloot het toch te doen. Echter, onder de voorwaarde dat niemand hem tijdens zijn werk in de tempel zou storen. Hij wilde volstrekt alleen zijn. Zijn voorwaarde werd ingewilligd. Maar het verlangen om toch te kijken was te groot voor opdrachtgevers en dorpelingen. Nog voordat de brahmaanse kunstenaar klaar was, verdrongen zij zich al ongeduldig aan de deur van de tempel en liepen haastig naar binnen. Tot hun grote verbazing was de brahmaan verdwenen. Er stond slechts een beeld op de verhoogde vloer. Een onvoltooid boeddhabeeld….

Ware armoede van de geest

Een onvoltooid boeddhabeeld. De kunstenaar spoorloos verdwenen. Wie de tempel van zijn wezen ingaat, zal daar zijn ware natuur ontdekken als hij niet gestoord wordt door een menigte van visies en verwachtingen. Waar onze ware natuur naar voren treedt, verdwijnen wijzelf en openbaart zich het leven ten volle, ongehecht, verlangenloos, liefdevol.

Alles is Boeddha. Alles is beweging én rust tegelijkertijd. Boeddha’s komen en gaan, maar de werkelijkheid van Boeddha als Bewustzijn blijft. Het beste beeld van de Boeddha is het onvoltooide beeld. Maar ook die gedachte dient men nog achter zich te laten. Echter: niet ik kan dat loslaten, het loslaten kan mij overkomen, los van iedere wilskracht, verlangen, ik-gerichtheid. Dan treedt wat Eckhart noemde de mystieke staat van de ware armoede van geest op én het besef dat ik niets heb, niets ben, niets doe. In die staat van verlangenloosheid, van totale onthechting is er de vervulling van het Absolute, het nimmer geborene, de liefde als het enige dat werkelijk ís. Hier en nu. Volmaakt.

Marcel Messing

Inzicht jaargang 8, februari 2006

Tekening: Marianne

Bron: http://marcelmessing.intelly.nl/content.asp?m=M8&s=M17&ss=P236&l=NL